Festiwal Kultury Żydowskiej Zbliżenia

Dwie premiery, pięć koncertów, dwa wernisaże, a oprócz tego spotkania autorskie, wykłady, warsztaty i spacery z przewodnikiem - tak zapowiada się już czwarta edycja Festiwalu Kultury Żydowskiej ZBLIŻENIA, który odbędzie się w Gdańsku w terminie 8-11 września.

TEATR
Podczas festiwalu Fundacja Kultury Zbliżenia i Teatr Miniatura pokażą dramat Anat Gov "Boże mój" (Oj Elohim!) w reżyserii Marka Branda. Ta nieżyjąca już autorka komedii rodzinnych, cieszących się w  Izraelu wielkim powodzeniem napisała pełną zwrotów akcji i ciekawych dialogów tragikomedię, wystawianą z wielkim powodzeniem na wielu światowych scenach teatralnych. Przekładu dokonała Agnieszka Olek. W obsadzie ujrzymy Magdalenę Żulińską i Jacka Majoka. Nie będzie to jedyna premiera teatralna tegorocznych ZBLIŻEŃ. Maja Miro wraz z Teatrem Barnaby przygotowali "Szczęśliwe miasteczko", na motywach "Opowiadań dla Dzieci" Issaca Bashevisa Singera, laureata literackiej Nagrody Nobla. Spektakl, inspirowany tradycyjnymi historiami zaczerpniętymi z kultury żydowskiej Europy Środkowo-Wschodniej, to muzyczne przedstawienie lalkowe z udziałem aktora i  muzyka.

MUZYKA
Czwarta edycja Festiwalu Kultury Żydowskiej ZBLIŻENIA to również wspaniałe koncerty. Światowej sławy artystka Liron Meyuhas (Izrael) w programie "La Gitana" zabierze nas w muzyczną podróż do Indii, Etiopii i Izraela. Natomiast jeden z czołowych wirtuozów lutni, Jozef van Wissem (Holandia), wykona na żywo muzykę do niemego filmu w reż. D.W. Griffitha "Dziecko Getta" z 1910 roku. Do "Sekretnego ogrodu" muzyki i pieśni żydowskich zaprosi nas Marta Gzowska-Sawicka i jej zespół Anashim. Zespół odwołuje się do bogactwa rozmaitych nurtów muzyki żydowskiej - w ich odczuciu - tej najpiękniejszej, najbardziej inspirującej... Teksty w większości zostały przetłumaczone z hebrajskiego, jidysz i ladino, by podkreślić nie tylko wartość muzyczną, ale również literacką utworów. Ignacy Wiśniewski Trio przywita w pierwszym dniu festiwalu aż dwoma koncertami: premierą płyty "Jazz Shirim" (wydanej przez wydawnictwo Wood and Mood) - autorski projekt trójmiejskiego pianisty i  kompozytora Ignacego Jana Wiśniewskiego. Autor inspirując się historią gdańskich Żydów opisaną w  spektaklu Marka Branda "Każdy przyniósł co miał najlepszego", skomponował instrumentalne utwory, przewrotnie nazywając je Jazz Shirim - Pieśni Jazzowe; oraz "Cyklem miniatur na fortepian, kontrabas i multipercussion Pawła Kwapińskiego" - ten uznany w świecie muzyki współczesnej twórca konfrontuje własny język kompozytorski z jazzową stylistyką nowoczesnej improwizacji. Wykonanie dzieła wsparte jest grantem Instytutu Muzyki i Tańca. Partnerem koncertu jest Fundacja Teatru Atelier im. Agnieszki Osieckiej w Sopocie.

LITERATURA/WYKŁADY
Organizatorzy zadbali o różnorodny program, w którym oprócz znakomitych spektakli i koncertów, czekają nas ciekawe spotkania z literaturą. W Salonie literackim posłuchamy Magdaleny Kicińskiej, autorki książki "Pani Stefa" (Wydawnictwo Czarne, 2015), która podąża śladami Stefanii Wilczyńskiej - nieocenionej, a dziś zapomnianej współpracownicy Janusza Korczaka. W maju 2015 roku ukazała się książka o najbliższej współpracownicy Janusza Korczaka. Jej autorka opowie o powstawaniu książki, zbieraniu materiałów; przybliży także niezwykłą historię Stefanii Wilczyńskiej, współzałożycielki Domu Sierot dla żydowskich dzieci. Ustalenie pochodzenia Stefanii było dla Magdaleny Kicińskiej ogromnym wyzwaniem. W historii jej rodziny więcej jest znaków zapytania niż faktów. Nie wiadomo nawet, od kiedy rodzina zaczęła używać nazwiska Wilczyńscy. Jej warszawskie adresy: Świętojerska 16, Franciszkańska 2, Krochmalna 92 - istnieją, ale domy już dawno zniknęły. Relacje wychowanków domu dziecka opisują ją jako bezszelestną, pojawiała się nieoczekiwanie i tak samo znikała. Historia o niej zapomniała, zniknęła w cieniu Janusza Korczaka.

Emmanuel Ringelblum zapisał: "Współpracowali ze sobą przez całe życie. Nawet śmierć ich nie rozłączyła. Poszli razem na śmierć. Wszystko, co związane jest z osobą Korczaka - internat, propagowanie miłości do dzieci - wszystko jest wspólnym dorobkiem obojga". W książce Magdaleny Kicińskiej Stefania Wilczyńska wraca na karty historii na zasłużone miejsce.

Bella Szwarcman-Czarnota, autorka pracy "Księga kobiet. Kobiety księgi" (Wydawnictwo M, 2014), opowie o "Kobietach w Torze". Biblia Hebrajska obfituje w różnorodne postaci kobiece: mamy tu "matkę wszystkich istot żyjących" czyli Ewę, matriarchinie, prorokinie, krolowe, kobiety poniewierane i  gwałcone, a także sławione za mądrość czy urodę. Jest tez mnóstwo kobiet bezimiennych - jak żona Lota, żona Hioba czy Noego. Na ogół zajmują one drugorzędne miejsce. Od kilkudziesięciu lat trwa mozolna praca nad odszukiwaniem, odczytywaniem na nowo roli kobiet biblijnych. Trwają niestrudzone debaty, powstają komentarze pisane przez znakomitych uczonych, w tym przez kobiety.  Po pierwszych komentarzach piętnujących patriarchalizm obecny w Biblii, pojawiły się bardziej umiarkowane - w  których podkreśla się nowatorstwo w odmalowywaniu postaci kobiet. Niegdyś wedle tradycji żydowskiej każdy miał obowiązek studiowania Biblii, czytania cotygodniowych odcinków - kobiety jednak były zwolnione z tej czynności jako piastujące ważne funkcje domowe. Obecnie kobiety  studiują, komentują i nauczają Biblii. Wnoszą nowe spojrzenie kobiet na kobiety. W tym duchu Bella Szwarcman przedstawi niektóre postaci - zwłaszcza te bezimienne i pokaże, jak niegdyś komentowali ich postępowanie rabini, a jak mogą być widziane dzisiaj.

Marek Suchar, autor książki "Jerozolima: miasto i ludzie" (Wydawnictwo Oskar, 2015), przybliży "Żydowski Kwartał jerozolimskiego Starego Miasta". Choć przez Żydowski Kwartał Starego Miasta przechodzą zwykle wszyscy odwiedzający Jerozolimę turyści, bo to najkrótsza droga pod Ścianę Płaczu, niewielu z nich decyduje się na dokładniejsze zwiedzenie tej dzielnicy. Autor zaprasza na spacer po tej mniej znanej części jerozolimskiego Starego Miasta. Zaglądając do znajdujących się tam synagog i odwiedzając muzea dokumentujące żydowską obecność w Jerozolimie na przestrzeni wieków, zapoznamy się z historią i dniem dzisiejszym tej dzielnicy, poznamy sylwetki i losy najwybitniejszych i  najciekawszych jej mieszkańców.

Organizatorzy zapraszają również na wykład:
Izabeli Olszewskiej i Anety Kwiatkowskiej: "Codzienność Żydów gdańskich przed wojną", będący próbą odtworzenia życia społecznego gdańskich Żydów w Wolnym Mieście Gdańsku na podstawie materiałów znajdujących się w zbiorach Gdańskiej Biblioteki PAN. Izabela Olszewska (UG) wraz z Anetą Kwiatkowską (PAN) poddały analizie szeroko rozumiane druki ulotne i okolicznościowe związane z życiem kulturalno-społecznym Żydów gdańskich. Ich prezentację uzupełnią biogramy i  fotografie popularnych osobistości gdańskiego życia publicznego pochodzenia żydowskiego;
Beaty Kołczańskiej: "Życie artystyczne w Auschwitz", podczas którego dowiemy się o formach prac artystycznych, ich wykorzystaniu przez więźniów oraz ich strażników z SS; o czym rozmawiano podczas wieczorków kulturalnych i dlaczego sztuka była tak ważną strategią na życie w obozie. Zdolności artystyczne więźniów były wykorzystywane zarówno przez władze obozowe, jak i pojedynczych SS-manów. W obozie istniała orkiestra, której zadaniem było granie marszy, w momencie wychodzenia komand do pracy i kiedy wracały do obozu. Członkowie orkiestry dawali koncerty dla komendanta i jego rodziny oraz dla SS-manów, zapewniając im w ten sposób rozrywkę i umilając dzień. Muzycy grali także potajemnie dla współwięźniów w barakach.

Z kolei rzeźbiarze pracujący w stolarni wytwarzali nie tylko przedmioty potrzebne do funkcjonowania obozu (np. buty) czy też na bezpośredni polecenie władz (np. na rozkaz komendanta Hössa wykonali makietę przedstawiającą rozbudowę obozu Auschwitz-Birkenau), lecz także wykonywali prywatne zamówienia SS-manów. Z usług artystycznych więźniów niemieccy żołnierze korzystali często. Najczęściej prosili o swoje portrety, o ozdobienie kartek okolicznościowych, które wysłali do swoich rodzinie, o ozdobne przedmioty codziennego użytku, np. rzeźbione drewniane talerze, papierośnice, lufki do papierosów. W zamian za to oferowali więźniom lżejszą pracę, dostęp do produktów trudno dostępnych w warunkach obozowych (papierosy, czysta odzież, jedzenie) lub inne drobne przysługi. Dzięki wykonywaniu prac dla SS-manów artyści mogli pomóc nie tylko sobie, lecz także innym współwięźniom. Faktem jest, że praca ta nie przynosiła im satysfakcji, więc często nie dbali o poziom artystyczny swoich dzieł, ani ich nie podpisywali. O wiele więcej dawała im możliwość tworzenia dla współwięźniów, dla których wykonywali te same przedmioty co dla SS-manów.  Wszystkie te i inne działania, o których opowie Beata Kołczańska,  pozwalały zapomnieć o rzeczywistości obozowej, wyrwać się z niej, przypomnieć o wolności. Udział w nich był jedną ze strategii przetrwania w piekle obozu. Działania te były także wyrazem buntu wobec nazistowskiego terroru i próby zezwierzęcenia człowieka.

WYSTAWY
Trzech artystów: Jakub Skrzypczak, Wiesław Grzech, Piotr Maria Rychlicki - pod czujnym okiem kuratorki Urszuli Drobiszewskiej - zapraszają na wystawę: "W czasie, w przestrzeni, we mgle - Gdańsk". To próba dotknięcia fenomenu Gdańska jako otwartego procesu kulturowego, miejsca spotkania różnych kultur i tradycji. Projekt ma charakter otwarty, artyści nie udzielają gotowych odpowiedzi, nie definiują. Każda z odsłon projektu jest raczej pytaniem inspirującym do głębszego zastanowienia i poznania Gdańska oraz jego wielokulturowej duszy. Tę metaforyczną podróż otwiera retrospektywistyczna wystawa kolaży Jakuba Skrzypczaka "Ir ha-Miklat - Miasto Schronienia"; w dalszej części wystawa prac gdańskiego artysty Wiesława Grzecha oraz instalacja "Megila Gdańsk" obrazów. Projekt zamyka ekspozycja zdjęć artysty-fotografika Piotra Marii Rychlickiego, ukazująca Gdańsk jako miasto chwil i iluzji, które nigdy się nie powtarzają.

"Trzy zbliżenia" wernisaż wystawy fotografii Iwony Wojdowskiej, artystki fotografika, która od początku istnienia festiwalu zajmuje się jego dokumentacją. Wystawa jest wędrówką po trzech latach trwania festiwalu. To też zapowiedź cyklu wspomnień festiwalowych. Wspomnień utrwalonych na fotografiach, które artystka chce uzupełniać z roku na rok.

FILM
Festiwalowe kino zaprasza na projekcję filmu "Samuel" w reż. Jana Kidawy-Błońskiego oraz spotkanie ze scenarzystą Tomaszem Taraszkiewiczem. Film dokumentalny opowiada o niezwykłych losach Samuela Willenberga, rzeźbiarza i malarza, więźnia Treblinki, uczestnika powstania warszawskiego, kawalera Orderu Virtuti Militari, odznaczonego także Krzyżem Komandorskim Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej. Bohater opowiada o swoim życiu, począwszy od dzieciństwa w rodzinnej Częstochowie, przez burzliwe lata wojenne - w trakcie których brał udział w buncie więźniów obozu w  Treblince, z którego ostatecznie uciekł - aż po obecne lata w Tel Awiwie.

WARSZTATY | SPACERY
Festiwal Kultury Żydowskiej ZBLIŻENIA to także warsztaty. Podczas Festiwalowej szkoły magii i  pisania amuletów prowadzonej przez Jakuba Skrzypczaka i Urszulę Drobiszewską uczestnicy warsztatów wykonają ozdobne "amulety" z hebrajskim imieniem bliskiej osoby lub własnym. Artystyczne spotkanie dla małych i dużych z Hanką Kossowską przybliży wiedzę o świętach żydowskich. Wykład płynnie przejdzie w zajęcia plastyczne, podczas których uczestnicy wykonają maski oraz grygiery, czyli kołatki.  W miesiącu Tiszrej, który w tym roku wypada w październiku będziemy obchodzić Rosz-Haszana, czyli Żydowski Nowy Rok. Zwyczajem jest wysyłanie lub wręczanie kartek noworocznych - pod koniec spotkania zostaną wykonane kartki.

Beata Krzywda nauczy nas tańca izraelskiego. Taniec izraelski (Israeli Folk Dance) wbrew pozorom nie jest tradycyjnym tańcem żydowskim. Powstał on dopiero w latach 40. XX wieku wraz z państwem Izrael. Najbardziej popularne jego odmiany są tańczone w kole, ale istnieją także warianty liniowe i  parowe, a dzięki wolnemu wyborowi choreografów w zakresie muzyki, układy taneczne te są niezwykle różnorodne. Obok tradycyjnych kroków jemeńskich i chasydzkich można zaobserwować także wpływy greckie, irlandzkie czy rumuńskie. Tańce izraelskie ciągle się rozwijają, a nowo powstałych choreografii można nauczyć się podczas warsztatów tanecznych organizowanych na całym świecie. Dzięki temu, że są one tak zróżnicowane, to nie mają ściśle określonego odbiorcy - są dla każdego. Harkady (wieczory taneczne) skupiają wszystkie pokolenia i osoby o różnym stopniu zaawansowania. Liczy się chęć i dobra zabawa! Po raz pierwszy w ramach festiwalu Organizatorzy zapraszają na spacery historyczne prowadzone przez Joannę Raftopulos. która odkryje przed nami fascynujące, kręte ścieżki historii społeczności żydowskiej w Gdańsku Wrzeszczu oraz nietuzinkową architekturę. Najbardziej interesującymi przystankami są gdańska synagoga i zabytkowe dworki. Nasz spacer nie będzie zwykłym plenerowym wykładem. Poza opowieścią o historii dzielnicy Wrzeszcz, dodatkową atrakcją będą karty zadań dla uczestników, zarówno dorosłych, jak i dzieci. Zadania nawiązują do trasy spaceru - uczestnicy uzyskują odpowiedzi na pytania obserwując zabytki i architekturę oraz słuchając opowieści przewodnika. Spacer jest przeznaczony dla grup kilkudziesięcioosobowych bez ograniczeń wiekowych. Dzięki spacerowi uczestnicy poznają dzielnicę Gdańska, w której zazwyczaj autokary z wycieczkami się nie zatrzymują - a jest ona pełna intrygujących miejsc oraz przepięknej architektury. Daje to szansę uświadomić sobie jak wiele nowych, frapujących okolic można odszukać w miejskiej przestrzeni, którą tak dobrze, jak się nam wydaje, znamy.

Ideą Festiwalu Kultury Żydowskiej ZBLIŻENIA, jest ukazywanie wielokulturowej tożsamości Gdańska i  regionu oraz poszerzanie wiedzy o społeczności żydowskiej zakorzenionej w naszej historii. Czwarta edycja festiwalu odbędzie się w trzech przestrzeniach: Nowej Synagodze, Bibliotece Manhattan i  Teatrze Miniatura.