Wyjątkowy rękopis ze zbiorów PAN Biblioteki Gdańskiej Missale secundum notulam dominorum Teutonicorum (Ms Mar f. 332) zakwalifikowano na Listę Krajową UNESCO Pamięć Świata. Jest to prestiżowa lista, na której znajdują się najważniejsze dla historii Polski obiekty dziedzictwa, jak np. Kronika Galla Anonima, Konstytucja 3 Maja, Kazania gnieźnieńskie. Uroczystość inauguracji II edycji Listy Krajowej odbędzie się 4 listopada 2016 r. w Pałacu Prezydenckim.
W lutym 2012 r. przewodniczący Polskiego Komitetu Krajowego Programu UNESCO zwrócił się do PAN Biblioteki Gdańskiej z propozycją wytypowania obiektu. Wówczas wnioskowano o wpis na Listę całej kolekcji rękopiśmiennej z biblioteki Kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku zwanej Biblioteką Mariacką. Od tego czasu zmieniły się kryteria i zasady doboru i w styczniu b.r. roku Biblioteka Gdańska wybrała XV-wieczny mszał krzyżacki z wytypowanej wcześniej kolekcji.
Missale secundum notulam dominorum Teutonicorum jest rękopisem należącym do unikatowej Biblioteki Mariackiej. Biblioteka istniała już przed 1398 r., dzięki gromadzeniu ksiąg przez jej fundatora Andrzeja ze Słomowa, proboszcza kościoła Najświętszej Marii Panny w Gdańsku. Wielki mistrz krzyżacki Henryk von Plauen zatwierdził przywilejem z dnia 25 czerwca 1413 r. funkcjonowanie zgromadzonego księgozbioru jako biblioteki o charakterze publicznym, dostępnej dla ogółu duchowieństwa i uczniów szkół przyparafialnych w całym mieście. Z kolei zapis testamentowy gdańszczanki Katarzyny Maydeburg (1457/1458) pozwolił na umieszczenie zbiorów w ufundowanej przez nią kaplicy Wszystkich Świętych. Do znacznego rozwoju biblioteki przyczynili się duchowni: wspomniany proboszcz Andrzej ze Słomowa i opiekun ksiąg Henryk Kalow. Nowożytni bibliotekarze, m.in. takie osobistości jak: Jan Ernest Schmieden, Karol Beniamin Lengnich, Jan Natan Ferber, sporządzili katalogi całego ówczesnego księgozbioru, w skład którego wchodziły nie tylko średniowieczne rękopisy, ale również liczne starodruki, w tym inkunabuły. Biblioteka Gdańska przejęła ten księgozbiór w 1912 r. na zasadach wieczystego depozytu. W chwili obecnej Biblioteka Mariacka liczy 230 jednostek rękopiśmiennych, w tym 10 mszałów o krzyżackiej proweniencji. Mszałów pierwotnie było 13, ale trzy z nich są stratami wojennymi.
Manuskrypt wpisany na Listę UNESCO był ważnym egzemplarzem dla pomorskiego duchowieństwa. W okresie późnego średniowiecza użytkowano go do celów liturgicznych w Kościele Mariackim. Na wyklejce przedniej oprawy zachował się zapis, potwierdzający korzystanie z mszału przy sprawowaniu mszy przy ołtarzu św. Brygidy w tymże kościele w 1518 r.
Rękopis pisany jest w języku łacińskim na pergaminie pismem zwanym teksturą gotycką. W tekście widnieją liczne rubrykacje i abrewiacje.
Oprawę wykonano w gdańskim warsztacie introligatorskim w XVI w. Jest to deska obciągnięta brązową skórą ze ślepymi tłoczeniami. Marginesy górne zawierają motyw rozety naprzemiennie z rombem z sercem przebitym strzałą. Marginesy boczne dekorowane są rozetami oraz suchą gałązką oplecioną wicią z akantu. W polu środkowym (w zwierciadle) - w medalionie przednim - znajduje się motyw ruty, zaś w tylnym lilie w wazonie oraz rozety, listki i romby z motywem lwa.
Miniatura o wymiarach 250 x 188 mm, będąca jedyną ilustracją rękopisu, wypełnia całą kartę 127 verso. Przedstawia scenę Chrystusa rozpiętego na krzyżu, o martwej twarzy, z zamkniętymi oczyma. Niezwykłość kompozycji przejawia się w redukcji osób towarzyszących Chrystusowi pod krzyżem. Występują tu jedynie anioły, unoszące się w górze, przy belkach poprzecznych prostego krzyża, zwieńczonego banderolą z napisem INRI (Iesus Nasareus Rex Iudeorum). Ich obecność usprawiedliwia zbieranie do kielichów krwi wypływającej z ran Ukrzyżowanego. Pozbawiona narracji scena, przedstawia dogmat o odkupieniu grzesznej ludzkości ofiarą Chrystusa na krzyżu. Dekoracja malarska wykonana została farbami kryjącymi z użyciem złota płatkowego. Scenę Ukrzyżowania umieszczono na fioletowym tle pokrytym czerwoną wicią roślinną, ułożoną w esowate i spiralne skręty. Wić stylizowana jest na kształt gałązek paproci. Jedynie nasada krzyża wbita jest w brunatny wzgórek realistycznie ukazany u dołu kompozycji. Z miniaturą Ukrzyżowania, wykonaną na zlecenie cechu szewców, łączy się osobę anonimowego artysty przybyłego z Hamburga do Gdańska, a wykształconego - jak się uważa - w kręgu Mistrza Francke (niderlandzko-francusko-burgundzkie podglebie). Koloryt, plastyczny modelunek torsu, a zwłaszcza ekspresja oblicza Chrystusa skłoniły badaczy do porównania tej miniatury z wybitnymi osiągnięciami ówczesnego malarstwa tablicowego w Gdańsku.
Drugim elementem w rękopisie, wykonanym w technice malarskiej jest inicjał "T" (e igitur), zaczynający tekst kanonu mszalnego. Wypełniony zieloną wicią akantu inicjał, ukazany został na złotym tle z filigranem, w różowawo-niebieskawym prostokątnym obramowaniu. Z jego trzech narożników wychodzą wypustki ornamentalne na marginesy karty w postaci wici akantu. Między wicią swobodnie przeplatają się formy filigranu pączkowego, listkowego, kwiatowego, spiralki oraz złote krople. Inne dekoracje mszału mają charakter kaligraficzny. Jest to dziewięć sylwetowych inicjałów w czerwieni i błękicie oraz drobne inicjały w tekście o gładkim korpusie, w czerwieni lub błękicie oraz inicjały wstęgowe z rysunkami głów ludzkich i masek.
Missale secundum notulam dominorum Teutonicorum ze względu na swoją historyczną wartość i walory artystyczne był wielokrotnie wypożyczany na polskie i międzynarodowe wystawy (Gniezno, Malbork, Berlin).
Oprac. Agata Larczyńska, Krystyna Jackowska
